Sobre unha cruz cumial en Sigrás

Hai uns anos, a Deputación da Coruña acometeu unhas discutidas obras de rehabilitación do Adro da Igrexa de Santiago de Sigrás, importante enclave no itinerario do Camiño Inglés ou de Faro: trátase dun complexo hospital-igresario de dilatada historia dentro das peregrinacións a Compostela. 

A cruz de Sigrás pouco despois de ser atopada 

Esta rehabilitación acometeuse sin un preceptivo seguimento arqueolóxico, necesario sen dúbida debido á importancia do lugar. Sendo así as cousas o único seguimento foi realizado por min con continuadas visitas ás obras. Documentamos un gran forno, letrinas públicas... Todo esto perdido irremediablemente.

Aínda así atopamos unha cruz cumial de granito moi ben traballada que puidemos salvar da desfeita. Había xa tempo que me andaba na cabeza a existencia desa cruz, pois don Ángel del Castillo deixara, a principios do século XX, a seguinte anotación despois das súas andanzas por Sigrás: "Una cruz de palmas cortada por un aro, que antes se levantaba sobre el piñón de la nave está en el cementerio" (Ángel del Castillo, "Igleisa de Santiago de Sigrás". Boletín da R.A.G Núm. 85, 1 xullo 1914.)

Esquema da cruz cumial de Sigrás. Debuxo de Ramón Boga

Cando chegamos alí,  atopamos esta fermosa cruz cumial no medio dos escombros. Efectivamente,  tratábase sen lugar a dúbidas da cruz da que falaba Ángel del Castillo. Así comezou a historia da recuperación do esquecemento da cruz que dormitaba reutilizada no escondrixo do semiabandonado cemiterio vello.

Trátase dunha cruz antefixa ou cumial, como ben demostra a base que formaba unha tosca pirámide invertida, feita para chantar posiblemente enriba dun Agnus Dei. As cruces antefixas ou cumiais son elementos que se erguían no piñón dos testeiros das naves das igrexas románicas, como ben se pode ollar en numerosos exemplos da nosa xeografía. Seguramente unha previa e necesaria prospeción arqueolóxica houbera proporcionado o achádego do Agnus Dei no que estaría chantada a cruz de Sigrás.

En Galicia, como dicía antes, era moi común que se colocaran este tipo de cruces como culminación da obra por parte dos canteiros medievais. Segundo Castelao, unha proba do respeto ás cruces cumiais é que cando na época do barroco (século XVII) se estiveron a reformar unha grande parte dos pequenos templos románicos, aínda que se perderan todas as pezas medievais, a última parte en perderse, e incluso das poucas que se conservaban, era sempre a cruz antefixa ou cumial.

Seguramente a cruz de Sigrás foi reaproveitada para unha tumba do cemiterio, logo da demolición da ábsida semicircular do presbiterio no século XIX, para sustituila pola ábsida cadrangular actual. A súa situación nunha tumba ou nun nicho fixo que pasara desapercibida para os ollos profanos pero non para a escrutadora mirada de Ángel del Castillo no ano 1914.

Debuxo da cruz cumial de Sigrás por Ramón Boga

A sinxela cruz ten catro brazos, de feitura que mistura dous tipos de cruz: a cruz ensanchada ou patada (de palmetas) inserida no círculo e a cruz céltico-bretona que se continúa no exterior do círculo.

A cruz palmeada inserida no círculo amosa catro brazos perfectamente simétricos en forma de cruz grega e ben proporcionados debuxados polo propio calado do círculo e por uns regos labrados que a delimitan perfectamente. Estes brazos estanse a continuar no exterior do circo por tres brazos (sen contar o que se introduciría no interior do Agnus Dei, que non amosa a labra delimitadora) de sección tronco prismática coa base máis estreita que o remate. Estes pequenos e derradeiros brazos da cruz tamén están adornados cun rego de forma cadrangular.

Esta descrición vale para as dúas caras, feito que demostra a súa función de cruz cumial, pois debía estar nun lugar ben visible para ser vista por ambas as dúas caras.

Simbólicamente a cruz  grega saindose do círculo mostra a pervivencia do círculo con forma de cruz ou disco solar cristianizado, se cadra unha derivación da estela céltico-británica, como pretende demostrar Castelao. A cruz debuxa os radios ceibos da roda que  é o nimbo luminoso que representa a divinidade solar. Por tanto esa cruz saíndose do círculo é o símbolo da orixe, en fin, a matriz xeneradora por antonomasia.

Situación actual da cruz de Sigrás no tímpano da porta sur da Igrexa de Santiago. Nun despiste pola nosa parte os obreiros mutilaron a parte para ser chantada. Dixeron que así quedaba mellor: casi nos da unha volta. Diante da pregunta: como cortastes esa parte?. Responderon impasibles e sen ningunha maldade: coa reverbadora. Boa e lóxica constestación.