Pedra Armeira do Pazo de Sobrecarreira. Sigrás

Situación: Pazo dos Loriga ou de Sobrecarreira. Parroquia de Santiago de Sigrás. Concello de Cambre. 

A uns doce quilómetros da cidade de A Coruña, pouco despois da igrexa parroquial, en pleno Camiño Inglés ou de Faro, eríxese o Pazo de Sobrecarreira dentro da área do poderoso recinto castrexo que domina esta parroquia.

Arquitectura: Adscríbese a arte barroca e a fábrica actual data do século XVIII. 

A planta do Pazo de Sigrás  é rectangular e a fábrica constitúese con sillería de granito nas esquinas e enmarcando todos os vanos (ventás,  portas, respiradeiros...); no resto dos paramentos o material empregado é mampostería enlucida. Enriba da porta de entrada resalta un pequeno balcón de ferro forxado. No centro do aleiro aparece enfoscada, nun tímpano semicircular, a pedra armeira dos fundadores deste pazo. Ademais das construcións propiamente pacegas, pódense ollar outras edificacións coma alpendres, capela e, na parte traseira, un pequeno xardín desenvolvido ao redor dunha pequena fonte.

Vista actual do Pazo de Sobrecarreira. Fotografía de Ramón Boga Moscoso

Historia: 

Fundouse o maiorazgo en Sigrás en 1573 por Domingo Loriga, que herdara propiedades nesta parroquia. Sen embargo, os ascendentes de Domingo xa viviran en Sigrás: consta que os matrimonios de Diego Rodríguez-María López e Alonso Jaspe-Gregoria de Bustamente, tiveran o lugar de residencia xa en Sigrás. Juan López de Lima, fillo do primeiro matrimonio, casou coa filla do segundo, Catalina de Bustamente. O resultado deste casamento foi a dona Gregoria López de Bustamante que casou co Capitán Domingo Loriga (fillo de Domingo Loriga “el Viejo”) cuios pais eran Francisco Labora e Isabel Jaspe.

Pedra armeira do Pazo de Sobrecarreira. Fotografía de Ramón Boga Moscoso

No pazo dos Loriga de Sigrás naceron o Xeneral e Xefe político da provincia de A Coruña don Antonio Loriga Reguera. Este uníuse a Rosa Taboada e Mondragón da Casa de Liñares en Lalín: un dos seus fillos sería o pai do famoso Xeneral don Juan Loriga Herrera-Dávila, primeiro Conde de O Grove e preceptor de Alfonso XIII. Tamén naceu no pazo de Sobrecarreira o militar e notabilisimo matemático Juan Jacobo Durán Loriga, pai do arquitecto Miguel Durán Salgado.

Seguramente a rama principal dos Labora procede de San Martiño de Andeiro e de San Lourenzo de Meixigo: Fernando, Xosé, Xoán e Xulián Labora y España fixeron provisión de nobreza na “Sala de los Hijosdalgo de la Real Chancillería de Valladolid”.

Durante a guerra de independencia aloxaronse neste pazo os Mariscales napoleónicos Soult e Ney, cando ían na persecución do xeneral inglés Sir John Moore: nel deixaron o seu diario de campaña que hoxe está no museo militar de Zaragoza.

Descripción da pedra armeira:

-Ornamentación externa: No centro exterior da pedra armeira aparece esculpido un fermoso helmo ou casco. Debuxa un enreixado (peza para protexer os ollos) móbil chamado viseira. Cubrindo o pescozo describe unha chapa de metal ou gola. Na linguaxe heráldica o helmo simboliza a un fidalgo antiguo. O helmo aparece ornamentado cun penacho de plumas que se adoitaban colorear cós esmaltes do escudo. Ao redor da pedra armeira partida aparecen os lambrequíns: cintas que se enroscan (coma roios) e que incluso saen de detrás da celada e colgan polas beiras. A orixe destas cintas atópase nas capas que levaban os cabaleiros medievais por enriba das armaduras para protexérense da calor do sol: despois das batallas convertíanse en tiras e xiróan. Cando se extende o seu uso, esquécese tamén esa orixe e adoptaranse formas variadas dependendo da moda.

Pedra armeira do Pazo de Sobrecarreira, segundo Ramón Boga Moscoso

Descripción do brasonamento do escudo e apelidos: 

Na pedra armeira do pazo de Sobrecarreira debúxanse as armas dos Loriga e Labora. Así, podemos contemplar un escudo partido que por armas trae: 1º.-En campo de azur, dous leóns rampantes, de ouro e afrontados; no xefe, unha flor de lis de prata. 2º.-En campo de azur, tres roeis de ouro, prolongados polos extremos alto e baixo, ben ordenados.

Pedra armeira do Pazo de Sobrecarreira segundo versión de Ramón Boga Moscoso

Fonte do Drozo. Santa María de Cambre

A fermosa Fonte do Drozo, situada na parroquia de Santa María de Cambre, hoxe metida nun burato despois dunha irregular "restauración", é unha senlleira fonte á que non lle podemos atribuir unha datación fiable. Sen embargo, a partir de diversas fontes, podemos inferir que xa foi un manancial aproveitado polas romanos para abastecer de auga á "Villa romana", atopada en Cambre hai xa uns cantos anos. Nun dos arranxos realizados en datas incertas durante o século XX, os veciños cóntanme que por alí aparecían ladrillos semellantes aos das canalizacións do balneum musealizado en Cambre. Do que sí podemos estar seguros é que a Fonte foi reutilizada polos monxes do Priorado de Santa María para fornecer as dependencias monacais. Podemos aventurar que os monxes trasladaban a auga desde esta fonte aproveitando as mesmas canalizacións, os mesmos acueductos... Incluso sabemos que tamén reaproveitaron as letrinas romanas para as súas dependencias.

En canto á estrutura arquitectónica da Fonte do Drozo, a fronte divídese en tres partes ben diferenciadas: a pía de perpiaño onde verque o cano que está no centro doutro gran perpiaño; a continuación outro perpiaño máis no que sobresae en baixorelevo a pedra armeira de San Martiño Pinario. Para rematar, unha peza pétrea a xeito de tapa que sobresae cunha moldura de listel. Na esquerda, unha columna a xeito de bocel fai as veces de repousa-selas.

O elemento máis interesante do conxunto, sen lugar a dúbidas, é a pedra armeira de San Martiño, labrada na parte superior, pouco antes da cornixa. Desenvólvese debuxando o piñeiro e as vieiras propias do Mosteiro, levando no timbre o capelo ou sombreiro de á ancha e copa baixa, gornecido de cordóns entrelazados no alto con tres borlas cadanseu. Todo o conxunto está bordeado por un cordón, siño propio da dignidade de "prior", neste caso do Prior de Cambre. Este feito denota o coñecemento das leises da heráldica por parte dos canteiros que esculpiron este curioso exemplar da heráldica cambresa.

Fotografías de Ramón Boga Moscoso

Os muíños de marea da Barcala

Xusto na desembocadura do río Mero asentábase este espectacular muíño hoxe en día lamentablemente destruido. Os diversos arranxos ao longo da segunda metade do século XX e a canalización do río Mero nesta zona acabaron cos senlleira imaxe deste poderoso muíño. O último foi a destrución da presa que almacenaba a auga encargada de mover as rodas do muíño.

As aceas da Barcala pódense datar con seguridade na segunda metade do século XVI, segundo noticias indirectas. O certo é que a primeira documentación fidedigna procede do Catastro do Marqués da Ensenada (1752) onde se describe a "Casa llamada de las Azeñas", que contaba con doce rodas de muíño e cuia propiedade ostentaba o Marqués de Cañizares, residente na cidade de Zaragoza. Ao mesmo tempo tamén se especifica que o muíño "muele con las mareas la mitad del año y la regulan en cinco mil reales de utilidad". No século XIX tan só traballaban continuamente tres desas rodas.

Este noutrora espléndido lugar foi escenario de continuados pleitos: pola pesca do reo (concesión propiedade dos monxes de Cambre), realizábanse caneiros, extraíase area... As liortas entre o Concello de A Coruña e o Mosteiro de Cambre foron continuas. A cuestión que se plantexaba era a seguinte: a quen pertencía a xurisdicción das augas do río Mero no esteiro do Burgo-Temple? Os monxes consideraban que eles tiñan a potestade para explotar tanto os muíños como a pesca; pola contra, o Concello coruñés mantiña que ninguén debía detentar en exclusiva a xurisdicción ou dereitos de explotación nas zonas costeiras ata onde chegaba a auga do mar.

No século XIX a Acea de marea da Barcala seguía pertencendo ao Marqués de Cañizares, denominándose como "Hazeñas del Burgo", sitas no río de Cambre (río Mero), "que son las que se hallan a la parte del lugar de Barcala". Aínda arrivaban os barcos nas mareas vivas, tanto para extraer area como para transportar o gran e a fariña, sobre todo diante do lamentable estado das rutas terrestres pola zona: "...sin estorbo ni obstáculo que impida la navegación de los barcos de transporte que con las mareas van y vienen a los molinos del Sr. Marqués..."

Como dicía antes, a Acea da Barcala emprazáse (o pouco ou nada que queda dela) no esteiro do río Mero, case na mesma desembocadura. A infraestrutura exterior constaba dunha presa con varias comportas así coma o edificio do muíño ou acea con vivenda engadida.

Debuxo das Aceñas da Barcala segundo unha fotografía de principios do século XX. Versión de Ramón Boga

Para que entrase a auga na presa ao subir a marea, os seus muros levaban aberturas con comportas de entrada. Outras comportas de saída da auga acumulada na presa conducíana aos mecanismos de rotación do muíó, que funcionaba, a partir de aquí, de maneira semellante aos  muíños de río. Debido ao número de pezas de moer estamos diante, sen dúbida, da Acea de marea máis grande documentada en Galicia.

Sobre unha cruz cumial en Sigrás

Hai uns anos, a Deputación da Coruña acometeu unhas discutidas obras de rehabilitación do Adro da Igrexa de Santiago de Sigrás, importante enclave no itinerario do Camiño Inglés ou de Faro: trátase dun complexo hospital-igresario de dilatada historia dentro das peregrinacións a Compostela. 

A cruz de Sigrás pouco despois de ser atopada 

Esta rehabilitación acometeuse sin un preceptivo seguimento arqueolóxico, necesario sen dúbida debido á importancia do lugar. Sendo así as cousas o único seguimento foi realizado por min con continuadas visitas ás obras. Documentamos un gran forno, letrinas públicas... Todo esto perdido irremediablemente.

Aínda así atopamos unha cruz cumial de granito moi ben traballada que puidemos salvar da desfeita. Había xa tempo que me andaba na cabeza a existencia desa cruz, pois don Ángel del Castillo deixara, a principios do século XX, a seguinte anotación despois das súas andanzas por Sigrás: "Una cruz de palmas cortada por un aro, que antes se levantaba sobre el piñón de la nave está en el cementerio" (Ángel del Castillo, "Igleisa de Santiago de Sigrás". Boletín da R.A.G Núm. 85, 1 xullo 1914.)

Esquema da cruz cumial de Sigrás. Debuxo de Ramón Boga

Cando chegamos alí,  atopamos esta fermosa cruz cumial no medio dos escombros. Efectivamente,  tratábase sen lugar a dúbidas da cruz da que falaba Ángel del Castillo. Así comezou a historia da recuperación do esquecemento da cruz que dormitaba reutilizada no escondrixo do semiabandonado cemiterio vello.

Trátase dunha cruz antefixa ou cumial, como ben demostra a base que formaba unha tosca pirámide invertida, feita para chantar posiblemente enriba dun Agnus Dei. As cruces antefixas ou cumiais son elementos que se erguían no piñón dos testeiros das naves das igrexas románicas, como ben se pode ollar en numerosos exemplos da nosa xeografía. Seguramente unha previa e necesaria prospeción arqueolóxica houbera proporcionado o achádego do Agnus Dei no que estaría chantada a cruz de Sigrás.

En Galicia, como dicía antes, era moi común que se colocaran este tipo de cruces como culminación da obra por parte dos canteiros medievais. Segundo Castelao, unha proba do respeto ás cruces cumiais é que cando na época do barroco (século XVII) se estiveron a reformar unha grande parte dos pequenos templos románicos, aínda que se perderan todas as pezas medievais, a última parte en perderse, e incluso das poucas que se conservaban, era sempre a cruz antefixa ou cumial.

Seguramente a cruz de Sigrás foi reaproveitada para unha tumba do cemiterio, logo da demolición da ábsida semicircular do presbiterio no século XIX, para sustituila pola ábsida cadrangular actual. A súa situación nunha tumba ou nun nicho fixo que pasara desapercibida para os ollos profanos pero non para a escrutadora mirada de Ángel del Castillo no ano 1914.

Debuxo da cruz cumial de Sigrás por Ramón Boga

A sinxela cruz ten catro brazos, de feitura que mistura dous tipos de cruz: a cruz ensanchada ou patada (de palmetas) inserida no círculo e a cruz céltico-bretona que se continúa no exterior do círculo.

A cruz palmeada inserida no círculo amosa catro brazos perfectamente simétricos en forma de cruz grega e ben proporcionados debuxados polo propio calado do círculo e por uns regos labrados que a delimitan perfectamente. Estes brazos estanse a continuar no exterior do circo por tres brazos (sen contar o que se introduciría no interior do Agnus Dei, que non amosa a labra delimitadora) de sección tronco prismática coa base máis estreita que o remate. Estes pequenos e derradeiros brazos da cruz tamén están adornados cun rego de forma cadrangular.

Esta descrición vale para as dúas caras, feito que demostra a súa función de cruz cumial, pois debía estar nun lugar ben visible para ser vista por ambas as dúas caras.

Simbólicamente a cruz  grega saindose do círculo mostra a pervivencia do círculo con forma de cruz ou disco solar cristianizado, se cadra unha derivación da estela céltico-británica, como pretende demostrar Castelao. A cruz debuxa os radios ceibos da roda que  é o nimbo luminoso que representa a divinidade solar. Por tanto esa cruz saíndose do círculo é o símbolo da orixe, en fin, a matriz xeneradora por antonomasia.

Situación actual da cruz de Sigrás no tímpano da porta sur da Igrexa de Santiago. Nun despiste pola nosa parte os obreiros mutilaron a parte para ser chantada. Dixeron que así quedaba mellor: casi nos da unha volta. Diante da pregunta: como cortastes esa parte?. Responderon impasibles e sen ningunha maldade: coa reverbadora. Boa e lóxica constestación.

Sobre a arte románica

Hoxe apetéceme falar sobre a arte románica metres admiro por enésima vez a igrexa de Santa María que teño en fronte. Parto da base de que toda obra artística manifesta un siginificado oculto mais ou menos manifesto; nas artes plásticas, efectivamente, non se pode expresar directamente unha idea, un sentimento ou un estado de ánimo, por iso o significado psíquico só se pode percibir por medio de significantes corporais debido a isa carencia do xeito normal da comunicación que é o signo lingüístico.

Na arte románica emprégase a "abstración realista" para a consecución do obxectivo simbólico: normalmente as figuras humáns de Cristo, a Virxe ou os apóstolos nas que o predominio do feito simbólico estase a manifestar a través das liñas esaxeradas, deformadas. Pero tamén se emprega a "abstración non figurativa" que consiste en facer resaltar unhas partes en detrimento doutras (por exemplo o sol reducido a línea dentada).

A arte románica, como "catecismo alfabetizador e moralizador" do pobo medieval, convírtese no medio de inscribir na pedra o que non se pode escribir doutro xeito polo descoñecemento xeral e o analfabetismo. Así esta arte, chea de cristos, virxes, anxos, profetas..., destíñabase a todos. Sendo o soporte a pedra, a gramática e a ortografía teñen necesariamente que cambiar: o signo lingüístico sustitúese  polo símbolo pétreo (realista ou non figurativo) que estará ao alcance de todos os individuos.

O sentido destas reflesións é intentar desvelar os diferentes significados que se esconden tras as simboloxías románicas, cuio carácter fundamental leva á esencia cosmolóxica: en toda manifestación desta arte inténtase traducir unha realidade que rebasa ou traspasa os límites da realidade humana, unha realidade trascendente. 

Si no románico o artista debe buscar unha forma perfecta que responda aos arquetipos sagrados, os seus símbolos expresan un contido obxectivo de leises que expresan significados universais. Por tanto o carácter esencial da arte sacra debe ser o seu "ser simbólico": traduce a correspondencia que hai entre os diversos ordes da realidade; expresa o ámbito visible por medio do invisible e pretende conducir ao home a ese outro mundo.

A intención desta reflexión é o achegamento cara a un mellor coñecemento dunha realidade social de comunicación que hoxe está prácticamente esquecida. 

Un exemplo:

Escaques ou axedrezado e follas de acanto na moldura externa da arquivolta externa de Santa María de Cambre. 

A liña xaquelada simboliza a luz solar na arte románica. Normalmente os adornos xeométricos simbolizan a LUZ DIVIÑA, de xeito que este motivo xaquelado en tresbolillo ven a simbolizar a luz do sol que cos seus raios o ilumina todo. A imposta de follas de acanto é un motivo floral que leva a un significado simbólico de caducidade, de caducidade de toda beleza terrenal, que pola contra só pode durar na Xerusalén celeste (mundo sensible-mundo das ideas; devir-eternidade...) Afondando neste simbolismo, as frores son tamén o símbolo do "apetito carnal" e de todo o ámbito do erotismo.

Un paseo pola historia da Feira de Cambre

Breve historia

Posiblemente a orixe da Feira de Cambre afunde as súas raíces nos séculos centrais da Idade Media. Sen embargo, as primeiras noticias documentadas proceden do século XVIII do Catastro do Marqués da Ensenada (1752). Neses anos as actividades propias da Feira consistían no mercadeo co gando vacún, ferramentas, panos e outros tecidos de uso cotián. A Feira xa estaba fiscalizada: o Estado alugaba o cobro de arbitrios sobre as transacións por medio dun imposto chamado “encabezado”. Todo o Campo estaba cuberto de castiñeiros e os monxes do priorado de Santa María beneficiábanse dos froitos destas árbores.

Vista do Souto de Cambre onde se celebran as Feiras e as Festas. Á dereita pódese ver a entrada do cemiterio vello. Chama a atención o grosor dos castiñeiros en ralación ó home que chama as vacas.

 

“Souto de Cambre” debuxo a lápiz dobre papel. 19 de agosto de 1849

Os Castiñeiros eran nestas datas “centenarios”, o que permite colexir que a feira xa se celebraba nos séculos XVI ou incluso no século XV. A extensión do Campo tamén debía ser meirande: topónimos como Toural ou Socampo lévannos a plantexar esa hipótese.

No ano 1804 publícase o libro Descripción económica del Reyno de Galicia, de Lucas Labrada. Referíndose aos productos  que se vendían  nela, sinala: “concurren el ganado bacuno, caballar y pan cocido”.

Escena das festas patronais en Agosto. Pódense ollar ó fondo os enormes castiñeiros. No primeiro termo incluso e distinguen uns gaiteiros. Pola data non sería aventurado colexir que coincidira ca Feira.

“Fiesta de Cambre” debuxo a lápiz dobre papel. 19 de agosto de 1849

Nun pleito do ano 1811 entre o priorado de cambre e o canónigo da Colexiata de Santa María do Campo da Coruña, constátase que a Feira celébrase un día só ao mes (o terceiro domingo), e tamén nos conta que os monxes eran os donos exclusivos dos castiñeiros.

Seguramente a partires do ano 1836 (data de invención dos actuais concellos) o Campo da Feira e a súa fiscalización, engadindo os castiñeiros e as castañas, pasou a pertencer ao recén creado Concello, de xeito que cos beneficios que se obtiñan cubríanse boa parte das necesidades financieiras municipais.

Durante o ano 1860 prodúcese a Desamortizaón (venta e pública poxa) do Campo da Feira. Nos informes periciais descríbese polo miudo o souto cos seus lindes, o tipo de árbores, as súas medidas… Tamén se indica que a feira tiña lugar xa dous días no  mes. O Campo posuía oitenta castiñeiros de diferentes idades; medían de diámetro entre sete e trinta pulgadas e, para a altura, acadaban entre tres e cinco varas castellanas. O Campo vendeuse finalmente na cantidade de corenta mil reais, sendo a cantidade de saída de vinte mil.

O Alcalde e concelleiros opuxéronse frontalmente a esa venda, argumentando que no terreno vendíanse loros e paxes, así como outros moitos enseres propios e necesarios para a labranza e, por si o argumento non tivera moita forza, o Alcalde engade: “Que la Feria de Cambre y por tanto el terreno en cuestión es de las mas antiguas del Reyno de Galicia…”

O libro “Portafolios” de Pedro Ferrer, publicado no ano 1904, aporta novos e fecundos datos: indícase que, ademais do numeroso gando vacún, acudían á feira “vendedores de telas y bisutería barata” e tamén o indispensable “ciego canturreador y pregonero de historias espeluznantes y de milagros estupendos”.

Unha imaxe vale máis que mil palabras, reza o tópico; non obstante, non por tópico deixa de ser menos certo. As fotografías que se foron atopando de finais do século XIX amosan un valor extraordinario tanto no sentido documental como pola calidade estética. O Campo, nesas datas, deixou de ser Souto, dato aportado por estas imaxes, posto que amosan os plátanos recén plantados: estamos no ano 1895. En efecto, arredor dos anos 1892 ou 1983, sendo alcalde de Cambre Miguel Molezún, acometeuse a tala da meirande parte dos centenarios castiñeiros e a plantación dos plátanos, de xeito que a fisonomía do Campo da Feira cambiou definitivamente.

A historia da Feira e do seu campo no séuclo XX non foi excesivamente alterada nin estivo a sufrir excesivos cambios ata a década de 1980 na que se procedeu á pavimentación de todo o recinto. A década de 1970 supuxo unha puñalada de morte para a Feira: as normativas vixentes prohibiron a venta de gando en espazos abertos. A partires destas datas, as Feiras que sobreviviron convertíronse en mercados.

Aínda así este paradigmático espazo viu pasar os principais acontecementos do século XX, ademais de ser o punto de encontro dos habitantes de toda a Comarca. Mitins políticos, actividades lúdico-deportivas, procesións, feitos luctuosos, desfiles militares, verbenas…; a historia do Campo da Feira é porén e tamén a historia de noso.

Organización dunha Feira en Cambre a mediados do século XX.

Paralela á estrada chamada Carreira e ao lugar onde estaba o cemiterio vello, situábase unha liña de postos para a venda de diversos produtos. Enfrontados a estes postos, deixando un espazo amplo no medio, na outra beira da estrada xa no Campo da Feira, unha liña máis de postos. A continuación, con dirección ao norte e respetando a devandita liña paralela, ubicábanse fiadas de  bois, entre os que se atopaban os bois grandes pero flacos que logo se engordaban para a súa venda. Estes  bois eran coñecidos polo alcume de “Bois de barco”, posto que xeralmente saían embarcados dende o peirao de Betanzos; a continuación os tenreiros aparellados para bois; máis abaixo os tenreiros máis cativos e, por último, as manadas de tenreiros, lindando xa cos muros da taberna de Porto. Estas manadas, que tamén xeralmente procedían de Betanzos (ata cen tenreiros todos xuntos), viñan cunhas plantillas porque tiñan o pé moi gastado. Eran as chamadas manadas de “regatóns” coñecidos así porque con eses era cos que se adoptaba regatear. Moitos ían á báscula municipal, posto que os compradores querían saber o seu peso.

Nun lateral da Feira do gando emplazábanse os postos para a venda do pan (procedente de Carral), a venda dos tecidos que procedían maiormente de Betanzos e as ferramentas así como outros moitos aperos de labranza.

Onde hoxe se sitúa o parque dos pequerrechos, antes colocábanse as chamadas “vacas secas” e os tenreiros para carne. Cara ao lugar onde actualmente está a Casa do Concello, ubicábanse as vacas preñadas e as paridas (o lugar denominábase “Campo das Vacas” ). Neste punto tamén había unha edificación municipal que contiña a báscula para pesar o gando. Estes terrenos estaban limitados cara ao oeste (preto do Castro) por unha plantación de nogais e pola corredoira do Rocón. O Cruceiro estaba precisamente no inicio desa vella corredoira, na parte dereita da sé actual do Concello.

Toda a parte de abaixo do Campo da Feira, lindando coa estrada do Temple, que hoxe se emprega exclusivamente como aparcamento, era o lugar onde se situaba o gando porcino (Campo dos Cochos).

Os produtos da horta, por último, vendíanse na praza onde está a fonte:  ovos, galiñas, coellos, verduras…

O Concello subastaba os arbitrios da Feira, engadindo todos os postos e o gando. Aos vendedores só se lles cobraba o consumo, o que se vendía ( era un imposto coñecido co nome de “alcabela”). O contratista dos arbitrios (o concesionario) cobraba tamén segundo o tamaño dos postos, que tamén se adotiaban regatear. Así na década de 1950, segundo información de Manuel Fuentes Ramos, cobrábase cinco pesetas por un posto de tres metros.

Os postos eran prefabricados e nestes anos unha familia ocupábase de montalos na víspera: eran os pais dos sogros de Coché, a saber, o señor  Pepe de Meangos. Estes poñían as tarimas segundo os tiñan contratados, así como unhas crucetas de madeira para o tellado: os toldos colocábamos os tendeiros. Poucos había que non conseguiran  posto. Como curiosidade, había sempre o correspondente cego sobre todo na década de 1930, a partires dos anos corenta deixaron de acudir.

O Petroglifo da Pena da Nosa Señora

A Pena da Nosa Señora atópase ubicada nas últimas estribacións do pequeno esppolón dos Montes da Pega, no antigo camiño do Temple A Cambre (500 metros ao NW do Castro de Cambre en liña recta). O lugar é estratéxico posto que desde alí pódese contemplar todo o esteiro do río Mero e o comezo da Ría do Burgo-Temple.

Os petroglifos preséntanse nunha gran laxe de pedra con dous paneis de cazoliñas ben diferenciados, unha depresión ("cama da Nosa Señora") e dúas letras maiúsculas de época moderna. Os dous paneis de cazoliñas, consideradas por algúns investigadores "mesas de ofrenda", amosan, o primeiro, catro coviñas; o segundo, nove. Tamén aparece unha liña curvada: trátase, segundo a crenza popular, da "ferradura do cabalo da burra da Virxe".

Croquis da "cama da Virxe". Versión de Ramón Boga

Cara ao oeste a laxe debuxa unha lixeira depresión que se vai alongando cara ao norte: é a denominada "Cama da Santa", cama na que é posible que noutras épocas se realizaran ritos de fecundidade, feito ben documentado en lugares semellantes noutros lugares de Galicia. É así que a depresión vaise estreitando  de xeito que toma a forma dos hombreiros e da cabeza.

Case medio metro ao leste da cabeceira da cama aparecen unhas liñas gravadas que semellan dúas maiúsculas xuspapostas formando un "C" e un "R", con dúas liñas horizontais enriba de cadansúa. A súa situación ao carón do camiño antogo fai sospeitas que delimiten e signifiquen "Camiño Real". No extremo do norleste aparecen dous paneis ou superficies horizontais: na meirande pódese ollar unha cazoliña de case dezaseis centímetros de diámetro á beira doustas oito cazoliñas moito mais cativas. No segundo panel, tres cazoliñas moi pequerrecchas, acompañan a outra meirande que acada os dez centímetros de diámetro.

Croquis das letras maiúsculas e da "ferradura da burra". Versión de Ramón Boga

Os veciños de Cambre coñecen perfectamente todo o relativo á Pena: as inscricións, a cama da Virxe, falan dunha taza, dun pote..., ou dos "pociños" onde os señoritos botaban os cartos que logo eles mesmos recollían. A forma antropomorfa é o lugar onde a Virxe deitouse a descansar, a liña curva é a pegada da burra da Virxe, que quedou para sempre impresa na rocha en forma de ferradura.

Outras versións moi semellantes contan que na Pena debúxase o corpo dunha muller (a Virxe) durmindo. Falan tamén da pisada da burra (só se ve si a pedra está limpa), os buratos da taza de comer (as cazoliñas) como si fose un fregadeiro e incluso un rego do trigo para "comer o pan" que é unha liña tallada na pedra.

Panel de cazoliñas 1. Debuxo versión de Ramón Boga

Por estas paraxes, hoxe moi degradadas, segundo os nosos informadores, pasou a Virxe coa súa burra e quedou a durmir na Pena, deixando aí a súa pegada para sempre.

Panel de cazoliñas 1. Debuxo versión de Ramón Boga 

Cambre, como parroquia eminentemente rural, dependía parar as colleitas, das axeitadas condicións climáticas e por tanto da vontade do/s seu/s deus/es. Deste xeito, nos períodos de longa seca, organizábanse procesións "rogativas" ata a Pena da Nosa Señora para tentar influir no clima. Normalmente as procesións ían encabezadas pola imaxe da Virxe que se está a gardar na parroquial de Santa María. Ás veces xuntábanse varias parroquias en procesión, cadansúa co seu santo patronal, ou aqueloutro que tivera máis poder sobrenatural.

Algúns veciños aínda lembran a que foi a derradeira procesión rogativa: cando a comitiva procesional voltaba da Pena, caeu unha tromba de auga tan grande que todos os peticionarios (engadindo ao cura) fuxiron deixando á Virxe desamparada no medio dun descampado.

Fotografía da Pena da Nosa Señora

A Pena da Nosa Señora atópase á beira do Camiño Real, como parece indicar a inscrición "CR" e amosa tamén moitos dos tópicos dos camiños moi transitados, sobre todo dos camiños de peregrinación. A Pena narra a viaxe da Virxe, de San Xosé (aínda que aquí  nunca se nomée) e do seu medio de transporte (a burra): ao seu paso toda a xente pechaba as portas, descoñecedoras da identidade da viaxeira, de xeito que Deus, como castigo, impuña determinadas penas (cidades asolagadas, desgrazas de diversa índole, etc). Moitas veces, como é o caso, a burra deixaba o seu berce mediante a ferradura na pedra e incluso adoitaba quedar a impronta da Virxe durminte. A ferradura e/ou a pegada da Virxe danse constantemente nos camiños de peregrinación.

Como dicía antes, a Pena está á beira do Camiño Real que se dirixía a Cambre, sendo o último fito desde onde xa se vislumbraba o mosteiro coa advocación a Santa María. Estamos pois diante dun dos poucos vestixios que permanecen do camiño medieval que (despois de separarse do Camiño Real a Castela) baixaba dos montes da Pega, cruzaba o rueiro de Amil e chegaba ao Campo da Feira e ao Mosteiro de Santa María.

Todo isto (a Pena e a advocación mariana) débese relacionar coa Hidra de Xerusaklén, reliquia que se está a gardar neste templo de peregrinación (a igrexa de Santa María de Cambre posúe xirola ou deambulatorio): considerábase un dos receptáculos ou vasos nos que, por intercesión precisamente da Nosa Señora, Cristo converteu a auga en viño. En definitiva, a Virxe, aínda que non fai nin fixo milagres, contribuiu como nai de Deus, de maneira decisiva, coa súa intercesión ("Santa María roga por nós...") ou mediación diante da vontade diviña.

Chegado a este punto, e aínda recoñecendo a importancia de establecer a cronoloxía ou adscrición cronolóxico-cultural da Pena, este feito ten tan só unha importancia relativa dentro dos límites desta reflesxión, considerando o valor intrínseco e extrínseco que en todas as épocas tivo e ten para os veciños de Cambre cvomo referente simbólico que debe ser protexido e conservado.